Абу Али ибн Сино

Абу Али ибн Сино 
(980-1037)

     Ўрта Осиёнинг буюк қомусий олимларидан бири Абу Али ал- Ҳусайн Абдуллоҳ ибн ал-Хасан ибн Али 980 йил август ойида ҳозирги Бухоро вилоятининг Пешку тумани яқинидаги Афшона қишлоғида туғилган. Унинг отаси Абдуллоҳ Балх шаҳридан бўлиб, Сомонийлар амири Нуҳ ибн Мансур (967 -997) даврида Бухорога кўчиб келган ва Хурмайсан қишлоғига молия амалдори этиб тайинланган. Шундан сўнг у бу ерда доимий яшаб Афшона қишлоғида Ситора исмли қизга уйланиб, икки ўғил фарзанд кўради. Ўғилларининг каттаси Ҳусайн (ибн Сино), кенжаси Маҳмуд эди. Ҳусайн 5 ёшга киргач, оиласи билан Бухорога кўчиб келадилар ва у шу ерда ўқий бошлайди. 10 ёшга етганда ибн Сино Куръон ва адаб дарсларини тўла ўзлаштириб олади. Айни вақтда у ҳисоб ва алжабр билан ҳам шуғулланади, араб тили ва адабиётни мукаммал эгаллайди. Ибн Синонинг илм соҳасидаги дастлабки устози Абу Абдуллоҳ Нотимий бўлган. У Нотимий қўлида мантиқ, хандаса ва фалакиётни ўрганади ва баъзи фалсафий масалаларда устозидан ҳам ўзиб кетади. Устози унинг илмига юқори баҳо бериб, янада чуқурроқ илм олишни тайинлайди.
     Ибн Синонинг тиб илмида юксак маҳоратга эришишида бухоролик бир табиб Абу Мансур ал-Хасан ибн Нуҳ ал-Кумрийнинг хизмати катта бўлган. Ибн Сино ундан табобат дарсини олиб, бу илмнинг кўп сирларини ўрганади.
     17 ёшида ибн Сино  Бухоро халқи орасида моҳир табиб сифатида танилади. У ҳукмдор Нух ибн Мансурни даволайди, эвазига сарой кутубхонасидан фойдаланишга изн сўрайди ва бу имкоиятга эга бўлади. Сомонийлар кутубхонаси ўша даврда бутун Ўрта ва Яқин Шарқдаги энг катта ва бой кутубхоналардан бўлган. Ибн Сино бир неча йил давомида шу кутубхонада кечаю кундуз мутолаа билан машғул бўлиб, ўз даврининг энг ўқимишли, билим доираси кенг кишилардан бирига айланади ва шу пайтдан бошлаб ўрта аср фалсафасини мустақил ўрганишга киришади. Абу Наср Форобийнинг «Метафизика»нинг мақсадлари ҳақидаги китобини ўқиб, метафизикани ўзлаштиради.

            Ибн Сино барча зарурий билимларни Бухорода олади. У илмий ижодни 18 ёшдан бошлайди. Нух ибн Мансурга атаб нафсоний қувватлар ҳақида рисола- "Уржуза" тиббий шеърий асари, ўз дўсти ал-Арузийнинг илтимосига биноан  кўп фанларни ўз ичига олган "Ал ҳикмат ал- Арузий" - "Арузий ҳикмати"  асарини яратади. Бошқа бир дўсти ал-Барқийнинг илтимосига кўра  20 жилдли "Якун ва натижа"  қомусий асари ҳамда 2 жилдли  "Саҳоват ва жиноят китоби"ни ёзди.
     Қорахонийлар 999 йили Бухорони забт этиб, сомонийлар давлатини ағдаргандан кейин Ибн Сино ҳаётида ташвишли, нотинч ва оғир дамлар бошланди. 1002 йилда унинг отаси вафот этади. Бухорода вазият кескинлашиб, тахт учун кураш 1005 йилгача давом этади. Шу боис Ибн Сино ўз юртини тарк этиб Хоразмга кетади. Бу даврда Хоразм анча тинч бўлиб, иқтисодий ва маданий жиҳатдан анча ривожланган ўлка эди. Пойтахт Гурганж (Урганч)да эса замонасининг кўпгина таниқли (Абу Райҳон Беруний каби) олимлари тўпланганди. Хоразмшоҳлар Али ибн Маъмун (997 - 1007) ва Маъмун ибн Маъмун (1007 - 1017) илм-фанга эътиборли ҳукмдорлар бўлиб, олимларга илмий ижод учун қулай шароит яратиб берган эдилар. 25 ёшли иқтидорли олим  Хоразмда асосан математика ва астрономия билан шуғулланган. Бу соҳада Ибн Ироқ ва Беруний билан бўлган илмий мулоқотлар катта аҳамият касб этади. Ибн Сино Абу Сахл Масихийнинг тиббий тажрибаси ва билимларидан ҳам катта сабоқ олади.
     Бироқ Хоразмдаги осойишта ҳаёт узоққа чўзилмайди. Сабаби Шарқдаги қудрати ортиб бораётган ғазна ҳукмдори Маҳмуд Ғазнавий Хоразмга таҳдид солади. Шунинг учун Ибн Сино 1011 йилда Масиҳий билан биргаликда яширинча Хоразмни тарк этади. Шу вақтдан олимнинг саргардонлик йиллари бошланиб, умрининг охиригача ватандан узоқда ҳаёт кечиришга мажбур бўлади.
     Масиҳий билан Ибн Сино Журжонга кетади. Лекин йўлдаги қийинчиликлар ва сувсизлик туфайли Масиҳий бетоб бўлиб, вафот этади. Натижада Ибн Сино азоб - уқубатлар чекиб,  аввал Нисо сўнг Обивард, Тус, Шиққон ва Хуросоннинг бошқа шаҳарларида қисқа муддат турганидан кейин, ниҳоят Каспий денгизининг жанубий - шарқида жойлашган Журжон амирлигига етиб келади. У Журжонда 2 йил (1012 - 1014) яшайди ва Абу Убайд Жузжоний билан танишади. Ибн Сино умрининг охиригача Жузжоний билан содиқ дўст бўлиб қолади ва алломанинг сўнгги дамигача 25 йил давомида бирга бўлади. Ибн Сино таржимаи ҳолининг ёзилиб қолиши, кўпгина асарларининг қўлёзмаси ҳамда уларнинг кейинги авлодларга етиб келишида айнан Жузжонийнинг хизмати беқиёсдир.
     Журжондалик вақтида Ибн Сино ҳам илмий ижод билан шуғулланади, ҳам табиблик қилади. "Тиб қонунлари" асарининг  дастлабки қисмларини шу ерда яратади.      
     1014 йилда аллома Рай шаҳрига кўчиб яшайди. Лекин олим Райда ҳам узоқ туролмайди, чунки Маҳмуд Ғазнавийнинг Райга ҳам ҳужум қилиш хавфи бор эди. Шу боис бу ерни ҳам тарк этиб, Ҳамадонга кўчади. Бу улус ҳукмдорини сурункали санчиқ касалидан даволаганидан кейин олимни саройга таклиф қиладилар. У аввал сарой табиби бўлиб ишлайди, сўнг вазирлик мансабига кўтарилади. Давлат ишлари билан банд бўлишига қарамай илмий ишларини давом қилиб,  ўзининг машҳур фалсафий қомуси - "Китобаш-шифо"ни яратади, "Тиб қонунлари"нинг ҳам қолган қисмини ёзиб тугатади.
     "Тиб қонунлари" ўзининг асосий дарслик ва қўлланма сифатида қимматини 500 йилдан ортиқроқ вақтгача сақлаб қолди. Биринчи бор бу асар Страсбург шаҳрида  1473 йилда босилиб чиқди. Умуман, Европада 40 мартага яқин нашр қилинган. Унинг нашр этилиш сони бўйича Таврот билан рақобат қилган.
     Ўзбекистон шарқшуносларининг самарали изланишлари билан  Ибн Синонинг бу шоҳ асарининг 5 та китоби 1954-1961 йилларда Тошкентда нашр этилди.
     Ибн Сино Ҳамадонда 1023 йилгача истиқомат қилади ва айрим сиёсий сабабларга кўра шу йили  Исфахонга жўнаб кетади. Умрининг қолган 14 йилини шу ерда ўтказади. Шогирди Жузжонийнинг ёзишича, Ибн Сино гарчи, жисмонан жуда бақувват бўлсада, бироқ шаҳарма-шаҳар дарбадарликда юриш, кеча-кундуз тиним билмай ишлаш ва бир неча бор таъқиб қилиниб, ҳатто ҳибсда ётишлар олимнинг саломатлигига жуда таъсир этади, натижада қуланж (колит)  касаллигига чалинади.
     Ҳамадон юртида ҳам уруш ҳаракатлари бошлангач, буюк табиб қаттиқ бетоблигига қарамай яна сафарга отланади. Йўлда дарди қўзғаб унинг тамомила мадори қурийди ва оқибатда у 57 ёшида вафот этади. Олим Ҳамадонга дафн этилади.
     Буюк аллома Ибн Сино жаҳон фани тарихида қомусий олим сифатида тан олинган, чунки у ўз давридаги мавжуд барча фанларнинг қарийб барчаси билан шуғулланган ва уларга оид асарлар ёзган. Турли манбаларда унинг  450 дан ортиқ асар ёзганлиги қайд этилган, лекин бизгача уларнинг 242 таси етиб келган. Шулардан, 80 таси фалсафага, 43 таси табобатга оид бўлиб қолганлари мантиқ, психология, табиёт, астрономия, математика, мусиқа, кимё, ахлоқ, адабиёт ва тилшуносликка бағишланган. Айниқса, унинг тиббиёт ва фалсафага оид китоблари жаҳоннинг кўпгина тилларига таржима этилиб, асрлар давомида қайта-қайта нашр қилиб келинмоқда.
     Гарчи, уни "Авиценна" сифатида ғарбда машҳур қилган тиббий мероси "Тиб қонунлари" бўлса, "Шайх-ар-раис" ("Донишмандлар сардори, алломалар бошлиғи") номи энг аввал унинг буюк файласуфлигига ишоратдир. Дарҳақиқат, Ибн Сино ўзининг бой ва серқирра илмий мероси билан кейинги давр жаҳон цивилизациясига улкан таъсир кўрсатган буюк алломадир.